Eseji

Bhikkhu Bodhi

Prevod Branislav Kovačević
Samo za besplatnu distribuciju, kao dar Dhamme

PROČIŠĆENJE UMA

Jedna stara maksima koju možemo naći u Dhammapadi sumira praktikovanje Budinog učenja u tri jednostavna pravila: odustani od lošeg, razvijaj dobro i pročisti svoj um. Ova tri principa čine postepeni niz koraka koji idu od spoljašnjeg, preko pripremnog, ka unutrašnjem i suštinskom. Svaki od ovih koraka prirodno vodi do onog koji ide posle njega i kulminacija sva tri u pročišćavanju uma čini očiglednim da suštinu budističke prakse treba tu tražiti.

Pročišćavanje uma, kako se ono razume u Budinom učenju, jeste jeste istrajan napor da se um oslobodi nečistoća, onih tamnih, štetnih mentalnih sila koje, delujući ispod površine svesti, iskrivljuju naše mišljenje, vrednosti, stavove i postupke. Glavne među tim nečistoćama jesu tri koje je Buda označio “korenima lošeg” – pohlepa, mržnja i obmanutost – a iz njih se granaju mnogobrojni izdanci i varijante: bes i okrutnost, tvrdičluk i zavist, prevara i arogancija, hipokrizija i taština, mnoštvo pogrešnih stavova.

Savremeni senzibilitet ne voli baš mnogo takve pojmove kao što su nečistoća i čistota i pri prvom susretu oni nas mogu odbiti kao nekakvo prevaziđeno moraliziranje, prikladno možda za vreme kada su dominirali puritanizam i razni tabui, ali potpuno nepodesno za nas kao emancipovane lučonoše modernosti. No, činjenica je da nije svako od nas ogrezao u tvrdom materijalizmu i mnogi tragaju za svojim probuđenjem i duhovnim visinama, ali mi ih često želimo onako kako to nama odgovara. I kao naslednici nove slobode, verujemo da je te visine moguće osvojiti kroz jedno neobuzdano traganje za sve novim iskustvima, bez ikakve naročite potrebe za introspekcijom, ličnom promenom ili samokontrolom.

Međutim, u Budinom učenju kriterijum istinskog probuđenja leži upravo u čistoti uma. Cilj svakog uvida i prosvetljujućeg razumevanja jeste da um oslobodimo nečistoća, a i sama nibbana, cilj tog učenja, definiše se savim jasno kao oslobođenost pohlepe, mržnje i obmanutosti. Iz perspektive Dhamme, nečistoća i čistota nisu puki postulati rigidnog, autoritarnog moralizma, već stvarne i čvrste činjenice, nezaobilazne u pravilnom razumevanju čovekovog položaja u ovom svetu.

Kao činjenice živog iskustva, nečistoća i čistota predstavljaju važnu distinkciju, koja ima ključni značaj za one koji tragaju za oslobađanjem od patnje. One predstavljaju dve krajnje tačke, a između njih se prostire put oslobođenja – prva je njegova problematična i početna tačka, a druga njegovo razrešenje i kraj. Nečistoće, objavljuje Buda, leže u osnovi svake čovekove patnje. Plamteći u nama kao žudnja i strast, kao bes i ogorčenje, one uništavaju srca, živote, nade i civilizacije, vodeći nas slepe i žedne od rođenja do smrti. Buda ove nečistoće opisuje kao veze, okove, prepreke i čvorove; otuda taj put napuštanja, oslobađanja, prevladavanja, razvezivanja čvorova, jeste u isto vreme disciplina koja za cilj ima unutrašnje očišćenje.

Rad na pročišćavanju mora se odvijati na istom onom mestu gde nečistoće i nastaju, u samome umu, a glavni metod pročišćenja uma koji nudi Dhamma jeste meditacija. Meditacija, u okviru budističkog treninga, nije nekakvo traganje za neuhvatljivim ekstazama, niti forma psihoterapije za kućnu upotrebu, vec pažljivo dizajniran metod mentalnog razvoja – teorijski precizan i praktično efikasan – koji za cilj ima unutrašnju čistotu i duhovnu slobodu. Osnovni alati budističke meditacije su ključni pozitivni mentalni kvaliteti kao sto su energija, svesnost, koncentracija i razumevanje. Ali u okviru sistematičnog praktikovanja meditacije, oni su ojačani i ujedinjeni u jednom programu samopročišćavanja, koji cilja ka uklanjanju samog korena nečistoća i grana se u svim pravcima, tako da ne preostaju ni najsuptilniji tragovi onoga što je štetno.

Pošto su sva nečista stanja svesti rođena iz neznanja, kao najdublje ukorenjene nečistoće, kranje i konačno pročišćenje uma postiže se kroz upotrebu mudrosti, znanja i viđenja stvari kakve zaista jesu. Mudrost, međutim, ne nastaje slučajno ili samo na osnovu dobrih namera, već samo u pročišćenom umu. Zato, da bi mudrost izbila u prvi plan i obavila krajnje pročišćenje putem iskorenjivanja nečistoća, prvo moramo da stvorimo prostor za nju i to razvijanjem privremene pročišćenosti uma – pročišćenosti koja, iako privremena i ranjiva, jeste ipak neizbežna kao osnova za nastanak svakog oslobađajućeg uvida.

Ostvarivanje ove pripremne pročišćenosti uma počinje sa dovođenjem u pitanje sopstvene slike o samome sebi. Da bismo eliminisali nečistoće, prvo moramo znati da ih imamo, uhvatiti ih na delu, dok se infiltriraju i dominiraju našim svakodnevnim mislima i postupcima. Nebrojene eone delovali smo gonjeni pohlepom, mržnjom i obmanutošću, tako da rad na samopročišćenju ne može biti obavljen na brzinu, u skladu sa našim zahtevom za brzim rezultatima. Ovaj zadatak zahteva strpljenje, brižnost i upornost – i Budina kristalno jasna uputstva. Za svaku nečistoću Buda nam je u svojoj velikodušnosti dao po jedan protivotrov, metod koji iz tog protivotrova proizlazi i donosi svoj plod. Učeći te principe i pravilno ih primenjujući, u stanju smo da postepeno očistimo i najupornije unutrašnje mrlje i stignemo na kraj patnje, do “neopozive oslobođenosti uma”.