Pet mentalnih prepreka i njihovo uklanjanje
Izabrani tekstovi iz pali kanona i komentari
Sakupio i priredio:
Ñāṇaponika Thera
Preveo Rastislav Kobac
Samo za besplatnu distribuciju, kao dar Dhamme
UVOD
Nepokolebljivo oslobođenje uma je najveći cilj Budinog Učenja. Ovde oslobođenje znači slobodu uma od svih ograničenja, okova, i granica koje ga vežu za točak patnje, za krug ponovnih rođenja. Znači čišćenje uma od svih nečistoća koje mute njegovu bistrinu; uklanjanje svih smetnji koje sprečavaju njegovo napredovanje od uobičajene (lokiya) ka višoj svesti (lokuttara-citta), ka dosezanju stupnja svetosti (arahant).
Mnogo je teškoća koje blokiraju put duhovnog napretka, ali pet njih se pod imenom prepreke (nivarana) naročito često spominju u budističkoj literaturi:
1. Želja za čulnim zadovoljstvima (kamacchanda)
2. Zlovolja (byapada)
3. Tupost-i-tromost (thina-middha)
4. Nespokojstvo-i-kajanje (uddhacca-kukkucca)
5. Sumnja (vicikiccha)
Zovu se “prepreke” zato što ometaju i obavijaju um na mnogo načina, sprečavajući njegov razvoj (bhavana). Prema budističkom učenju, duhovni razvoj je dvostruk: kroz spokojstvo (samatha-bhavana) i kroz uvid (vipassana-bhavana). Spokojstvo se postiže potpunom koncentracijom uma za vreme meditativnih zadubljena (jhana). Za postizanje ovakvih zadubljenja prevazilaženje pet prepreka, makar privremeno, početni je preduslov. Upravo u kontekstu postizanja zadubljenja Buda u svojim govorima često spominje pet prepreka.
Postoji pet mentalnih činilaca koji su glavni reprezenti prvog meditativnog zadubljenja, i zbog toga su nazvani faktori zadubljenja (jhananga). Za svaki od njih postoji, prema budističkoj komentarskoj tradiciji, jedna od pet prepreka koja im posebno šteti i koja isključuje njihov viši razvoj i usavršavanje do stepena potrebnog za jhanu; na drugoj strani, negovanje ovih pet faktora izvan njihovog uobičajenog nivoa postaje protivotrov za prepreke, pripremanje puta za jhanu. Odnosi između ove dve petočlane grupe su u ovoj antologiji objašnjeni u poglavlju “Prepreke”.
Ovih pet prepreka ne ometaju samo meditativna zadubljenja, već i niže stupnjeve mentalne koncentracije. Isto je i sa “graničnom” (ili “pristupnom”) koncentracijom (upacarasamadhi), koja je početni nivo za potpuno zadubljenu koncentraciju (appana) dostignutu u jhani. Takođe, lišena prepreka je i trenutna koncentracija (khanikasamadhi), koja ima snagu granične koncentracije i potrebna je za razvijeni uvid (vipassana). Ali sem ovih viših stanja mentalnog razvoja, i bilo koji ozbiljniji pokušaj jasnog razmišljanja i harmoničnog življenja biće ozbiljno ometen prisustvom ovih pet prepreka.
Ovako široki štetan uticaj pet prepreka ukazuje na hitnu potrebu za slamanjem njihove moći kroz stalni napor. Niko ne bi trebalo da veruje kako je dovoljno da posveti pažnju preprekama jedino u momentu kada seda da meditira. Takav zakasneli napor u suzbijanju prepreka retko će biti uspešan ukoliko nije potpomognut prethodnim nastojanjima tokom svakodnevnog života.
Onaj ko ozbiljno stremi nepokolebljivom oslobođenju uma bi zato trebalo da izabere određeno “polje delovanja” koje za njega ima direktnu i praktičnu važnost: kammatthanu [1] u svom najširem značenju, na kojoj će struktura njegovog celokupnog života biti zasnovana. Čvrsto držanje za to “polje delovanja”, nikada zadugo ne gubeći ga iz vida, samo po sebi bi bilo značajan i ohrabrujući napredak u kontroli i razvoju uma, zato što bi na taj način energije koje usmeravaju i podstiču um bile značajno ojačane. Onaj ko je izabrao pobedu nad pet prepreka za svoje “polje delovanja” trebalo bi da ispita koja od njih je najsnažnija u njegovom slučaju. Zatim bi trebalo pažljivo da posmatra kako se, u kojim uslovima, one obično javljaju. Takođe bi unapred trebalo da upozna pozitivne sile u sopstvenom umu, kojima svaka od ovih prepreka može najbolje biti neutralisana i, konačno, pobeđena; i isto tako bi trebalo da ispita sopstveni život, tražeći šansu za razvoj onih kvaliteta koji su niže označeni imenima: duhovne sposobnosti (indriya), faktori zadubljenja (jhananga) i faktori prosvetljenja (bojjhanga). U nekim slučajevima dodani su objekti meditacije, što će biti od pomoći u prevazilaženju pojedinačnih prepreka.
“Zarobljenik života” (puthujjana) [2], ipak, jedino može postići privremeno uklanjanje i delimično slabljenje prepreka. Njihovo konačno i potpuno iskorenjivanje se dešava tek na različitim stupnjevima svetosti (ariyamagga) :
Sumnja se eliminiše na prvom stupnju, na putu ulaska u struju (sotapatti-magga).
Čulna želja, ljutnja i kajanje se eliminišu na trećem stupnju, na putu sa koga više nema povratka u krug preporađanja (anagami-magga).
Lenjost i tromost, kao i uznemirenost se iskorenjuju na putu arahanta (arahatta-magga).
Prema tome, nagrada za borbu protiv prepreka nije ograničena samo na mogućnost kraće ili duže meditacije, već nas svaki korak u slabljenju ovih prepreka vodi bliže stanju svetosti, gde je oslobođenje od ovih prepreka konačno.
Mada je većina ovde citiranih tekstova, a prevedenih iz Budinih govora i kanonskih komentara, namenjena monasima, oni su takođe korisni za one koji žive svetovnim životom. Kao što kažu stari učitelji: “Monah (bhikku) je spomenut ovde kao primer onih koji su posvećeni vežbanju Učenja. Bilo ko da preduzme tu praksu je ovde obuhvaćen nazivom ‘monah’.”
Beleške
[1] Tj. objekat meditacije: doslovno “polje delovanja”. [Natrag]
[2] “Zarobljenik života” ili puthujjana, koji može biti monah ili laik, jeste onaj koji još nije dosegnuo prvi stupanj svetosti, put ulaska u struju (sotapatti-magga). [Natrag]